شخم زدن زمین براى از بین بردن علف های هرز و بیرون کشیدن باقى مانده محصول از خاک، بخشى از کشاورزى سنتى است. پژوهشگرانى که بر روى بازده زمین هاى کشاورزى تحقیق مى کنند، معتقدند زمین شخم نخورده، محصول بهترى مى دهد.

روش معمول برای سنجش بازدهى زمین کشاورزى، محصولى است که با در نظر گرفتن میزان آبیارى از هر هکتار زمین بدست مى آید. در بسیارى از کشورهاى دنیا، از جمله کشورهاى منطقه خاورمیانه، آب کمیاب و گرانبهاست.

در منطقه اى در سى کیلومترى پایتخت سوریه، مرکز تحقیقاتى اى قرار دارد به نام مرکز ICARDA. در این مرکز بر روى زمینهاى کشاورزى مناطق خشک جغرافیایى تحقیق مى شود.

بهینه کردن نحوه آبیارى زمین هم، از پروژه هایى است که در این مرکز روى آن کار مى شود. به عنوان مثال، تحقیق روى این مسئله که هر هکتار زمینى که با گاوآهن زیر و رو شده چقدر آب مى کشد. آن هم آبى که تا عمق زیادى جذب نمى شود. فقط سطح رویین را گل مى کند و به سرعت هم بخار مى شود.

سوال اینجاست که اگر زیروروکردن زمین سودى ندارد، چگونه مى شود بدون استفاده از گاوآهن و تراکتور کشاورزىکرد؟ یکى از پروژه هاى مرکز تحقیقاتى ICARDA پژوهش روى روشى است به نام "بذرباشى مستقیم".

فواید صرف نظر کردن از شخم زدن زمین

یورگن دیکمن، یکى از پژوهشگران آلمانى این مرکز توضیح مى دهد که به چه دلیل بذرباشى مستقیم از شخم زدن آن بهتر است. او می گوید:" اول اینکه فرسایش خاک کم مى شود. زیر و رو کردن زمین برای از بین بردن علفهاى هرز و باقى مانده محصول در خاک، به زمین کشاورزى صدمه مى زند. مسئله بعدى، اینجاست که آب باران، آن هم در مناطق جغرافیایى خشک، تنها جذب سطح زیر و رو شده زمین نمی شود و به لایه هاى پایین تر هم مى رسد."

استفاده از روش بذرپاشى مستقیم، علاوه بر کشورهاى خاورمیانه، در کشورهاى آمریکای جنوبى هم روش پرطرفدارى است. کشاورزان برزیلى سالهاست که از این روش استفاده مى کنند. در هندوستان و کشورهاى شرقى آسیا هم این روش کم کم جاى خود باز کرده است. حتى در کشورهایی که با مسئله کمبود آب مواجه نیستند. نکته مهمتر، جلوگیرى از فرسایش خاک و افزایش باورى زمین کشاورزى با استفاده از این روش است.

یورگن دیکمن ادامه مى دهد:" سومین دلیل هم که هر چه مى گذرد اهمیت بیشتری پیدا مى کند، صرفه جویی در مصرف دیزل است. برای شخم زدن هر هکتار زمین، حدود بیست لیتر دیزل مصرف مى شود. به همین دلیل هم عاقلانه است که به این مسئله اهمیت بیشترى داد و در این زمینه هم صرفه جویی کرد. در بسیارى از کشورهاى این منطقه، قیمت هر لیتر دیزل حدود یک دلار است."

خیش مخصوص برای بذرپاشی

در روش بذرپاشى مستقیم زمین، بذر همراه دستگاهى که خیشى با دندانه هاى کوتاه دارد روىزمین پخش مى شود. اندازه این دندانه ها طورى محاسبه شده است که به سطح زمین صدمه کمترى مى زند. البته این خیش دندانه کوتاه، روى ماشینى سوار است که قیمت آن تقریبأ بالاست. دست کم، کشاورزان سورى در منطقه اى که پژوهشگران مرکز تحقیقاتى ICARDA مشغول کارند، قادر به پرداخت قیمت این دستگاه نیستند. به همین دلیل هم مهندسان بومى که با این مرکز همکارى مى کنند، در حال تهیه نمونه این دستگاه در داخل کشور هستند.

چندین کارگاه مکانیکى در شهرهاى مختلف سوریه و عراق با این پروژه همکارى مى کنند. نکته مهم در طراحى دستگاههاى داخلى اینجاست که دستگاه، تا جایى که ممکن است با شرایط جغرافیایى و البته اقتصادى منطقه هماهنگ باشد.

یکى از مکانیک هائی که با این پروژه همکارى مى کند، براهیم شیبلى اهل روستایى در شمال سوریه است. شیبلى نمونه اولیه اى آماده کرده، که نشان دهد دستگاه پس از تکمیل شدن چطور خواهد بود. شیبلى که خودش هم کشاورز است، خوب مى داند که چه ماشینى براى زمین مناسبت تر خواهد بود. از نظر او، بذرباشى مستقیم روشی است که نتیجه می دهد.

براهیم شیبلى می گوید:" این روش نه تنها عملی است بلکه درست همان چیزی است که ما در حال حاضر احتیاج داریم. اینجا، بعد از اینکه من طرح اولیه را تمام کردم و کمی در مورد بذرباشى با بقیه هم صحبت کردم، خیلى ها علاقه داشتند بیشتر سر دربیاورند. مثلأ من براى دستگاه خودم تا الان، سه تا سفارش گرفتم. آن هم قبل از اینکه ماشین اصلى را تکمیل کرده باشم."

کولین پیگین یکى از پژوهشگران مرکز تحقیقاتى توضیح مى دهد:" تا به حال چهار مکانیک سورى پیدا کردیم و امیدواریم چند نفرى را هم در عراق پیدا کنیم که بتوانند چنین دستگاهى بسازند. این دستگاه ها را در کارگاههاى کوچک هم مى توان ساخت."

کولین پیگن ادامه می دهد:" این مسئله واقعاً مهمی است. هر ماشینی بالاخره خراب می شود. اگر دستگاه را از خارج وارد کرده باشی، وقتى چند قطعه ایراد پیدا می کنند، آن هم قطعاتی که نمونه شان در بازار داخل نیست و کسی هم سر در نمی آورد که چطور باید تعمیر شوند، کل دستگاه از کار می افتد. دستگاه های تولید داخل برای سه سال ضمانت شده اند".

کولین ادامه مى دهد که در ابتداى کار کشاورزان عراقی کمی شک داشتند و استقبال چندانى از این مدل بذرباشى نمی کردند.از نظر کشاورزانى که کشاورزى را از پدرانشان آموخته اند، فرسایش خاک و کار کشیدن بیش از حد از زمین کشاورزى، بیشتر به تئوری نزدیک است تا به واقعیت.

کولین می گوید:" به نظرکشاورزان، این روش اصلا غیرممکن و ناشدنی بود. با این وجود، توانستیم راضی شان کنیم که با پروژه ما همکاری کنند. جالب اینجاست که در طول این مدت کوتاه، کاملا با ما هم عقیده شده اند و تبلیغ هم مى کنند. من که فکر می کنم مهم این است که کشاورزان قانع ببینند با بذرباشى مستقیم، هم صرفه جویی مالی می کنند و هم کارشان کمتر مى شود. از همه اینها گذشته، بذرباشى مستقیم، به دلیل اینکه مانع خشکى بیشتر زمین مى شود، روشى است که دوستدار محیط زیست است."

جنبه های منفی قضیه

البته این روش چندان هم بى عیب و ایراد نیست. اگر زمین شخم زده نشود، علفهاى هرز را باید با سم پاشى از بین برد.

یورگن دیکمن مى گوید:" طرفداران محیط زیست از این قسمت ماجرا چندان خوششان نمى آید و معتقدندد که وقتی کشاورزان با مشکل کم آبی مواجه هستند، بهتر است دست به زمین نزنند. اما اگر سم پاشى نکنند هم علفهاى هرزه زمین را پر مى کنند."

مشکل به همین جا ختم نمى شود. از آنجایى که باقى مانده محصول درون زمین، خوراک مورد علاقه موشهاى کور است. دو سه سال نمى گذرد که زمین کشاورزى پناهگاه موشهاى کور مى شود. البته پژوهشگران براى این مشکل راه حل مناسبى پیدا کرده اند که بدون استفاده از مواد شیمیایى هم شدنى است. راه حلى که از نکته هاى مثبت این پروژه محسوب مى شود.

پژوهشگران این مرکز معتقدند اگر زمین کشاورزى شخم زده نشود مواد معدنى درون خاک انباشته مى شوند که براى خاک مفید است. هر بار که زمین شخم زده مى شود درصدى از این املاح از زمین خارج و وارد فضا مى شوند. موادى مانند دى اکسیدکربن. با این حساب، نه تنها زادوولد موشهاى کور کمتر مى شود، بلکه دى اکسید کربن کمترى هم وارد جو زمین مى شود.

جان ریان یکى دیگر از همکاران این پروژه توضیح مى دهد:" وقتى روی زمین زیاد کار شود، بخشى از دی اکسیدکربن خاک از دست مى رود، چون از زمین خارج و وارد جو می شود. اگر برخلاف این روش، بتوانیم با برنامه ریزی منظم، خاک را از مواد معدنی غنی کنیم، آن وقت مى توان در یک محاسبه کلى نشان داد که چند درصد دى اکسیدکربنی که وارد اتمسفر شده، قابل بازگشت به زمین است و مى توان آنرا دوباره در خاک ذخیره کرد."