1-    مقدمه

اگر چه درختان از جهت تولید میوه به دو دسته درختان مثمر و غیر مثمر تقسیم می‌شوند اما تمامی درختان با تولید سالانه برگ و شاخه‌های بسیار کارخانه‌های تولید کننده‌ی محصولات متنوع‌تری نیز محسوب می‌شوند. چرخه سالانه بازگشت عناصر برگ‌ها و چوب درختان به خاک همواره در طبیعت اجرا می‌شود و از این رو مشاهده می‌شود جنگل‌ها صاحب خاک‌های غنی و هوموسی هستند. هوموس مواد تیره رنگ حاصل از تجزیه مواد آلی گیاهی و جانوری است که به خوبی با ذرات معدنی خاک (شن، سیلت و رس) مخلوط می‌شود و تامین کننده عناصر مغزی برای گیاهان است. برگ‌ها، گیاهان ضعیف، شاخه‌های باریک و حتی گل‌های پژمرده و چوب درختان (زائدات باغی) از جمله مواد اولیه مرسوم در تولید خاکپوش و کمپوست سلولزی هستند. بدین ترتیب، مواد مغزی بسیاری را به خاک بازگردانده و سبب تقویت مواد آلی و هوموس خاک می‌شوند.

2-    آیا براده چوب برای حاصلخیزی خاک نیز مناسب است؟

شما تقریباً می‌توانید از هر ماده آلی برای پوشش و تقویت خاک خود استفاده نمایید، اما براده‌های چوب به جهت تجمع منبع عظیمی از کربن می‌تواند برای تقویت اکولوژی پیچیده خاک بهتر باشد. همانطور که می‌دانید، کربن یکی از عناصر کمیاب و غیر قابل دسترس خاک است.

شباهت بافت چوب به گیاهان و درختان باعث افزایش سلامت خاک می‌گردد. در واقع خاک سالم، کلید دستیابی به یک محصول سالم، ارگانیک و مغذی است.  بنابراین، از خرده‌های چوب شاخه‌های هرس شده درختان میوه‌تان به عنوان خاکپوش در باغ خودتان استفاده کنید. پس از اجرای هرس سالانه، به جای سوزاندن چوب‌های سالم و فاقد بیماری، آنها را خرد نمایید، و به عنوان خاکپوش سلولزی در سطح باغ در محل‌های مناسب و با هدف حفظ رطوبت خاک، کنترل علف‌های هرز، زیبا سازی و غیره پخش نمایید. 

شکل 1: خاکپوش یا مالچ در فضای سبز

به یاد داشته باشید استفاده از چوب‌ها و شاخه‌های آلوده به بیماری و آفات توصیه نمی‌شود، زیرا عامل گسترش خسارت‌هایی از این دست در باغ شما خواهد شد. بنابراین زمان استفاده از خرده چوب یا کمپوست حاوی چوب و مواد دیگر همواره مراقب سلامت این فرآورده‌های مغزی خاک باشید که به دور از هر نوع عامل بیماری زا و آفت باشند.

1-    خاکپوش یا مالچ

خاکپوش یا مالچ را می‌توان پوشش نازنده نامید که برای هدف‌هایی مانند تثبیت شن‌های روان در اراضی بیابانی استفاده می‌شوند. اصولا در علوم جنگل، مالچ به معنی پوشش سبک و نرم سطح خاک است که باعث حذف یا کاهش رقابت گیاهان علفی رقیب، مهاجم و ناخواسته می‌شود. در کشاورزی کاربرد خاکپوش به این شکل است که سطح خاک را با لایه‌ای از کاه، خرده چوب، برگ، ورقه پلاستیکی، خاک سست و غیره می‌‎پوشانند تا خاک یا ریشه‌ی گیاهان کاشته شده از آسیب باران، سله بندی، یخبندان، تبخیر و فرسایش محافظت شود.

خاکپوش‌ها به دو دسته بزرگ آلی و معدنی طبقه بندی می‌شوند. مالچ‌های معدنی به تدریج تجزیه شده و در اختیار گیاه قرار می‌گیرند. شن و سنگریزه معمولا تحت عنوان مالچ‌های معدنی شناخته شده و برای زیبا سازی به کار می‌روند. سایر مالچ‌های معدنی از قبیل پلاستیک‌های پلی اتیلن سیاه و رنگی و فویل‌های آلومینیومی کاربرد چندانی در فضای سبز شهری ندارند ولی بقایای گیاهی و جانوری مانند پوست درختان، خرده چوب، چمن‌های سربرداری شده، بقایای برگ سوزنی برگان و سایر درختان، خاک اره و خرده چوب، کاه و کلش، پوست بادام زمینی، پیت مس، بقایای گیاهی ذرت و کوهای حیوانی به عنوان مالچ در فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در سال‌های اخیر فروش خرده چوب و بقایای پوست درختان به منظور استفاده در فضای سبز رواج یافته است. سیاست اخیر شهرداری‌ها در جهت ایجاد مکان‌هایی برای تولید کمپوست، خاکپوش و کاربرد این مواد در جهت اصلاح خاک‌های تحت پوشش فضای سبز است.

خاکپوش طبیعی: از جمله خاکپوش‌های طبیعی می‌توان به لاش برگ، بقایای گیاهی مثل گیاهان علفی بریده شده، کاه، خاک اره و خرده چوب و برگ یا پوست گیاهان (زائدات باغی) اشاره کرد.

شکل 2: خاکپوش یا مالچ در پای درختان

خاکپوش مصنوعی: از جمله مالچ‌های مصنوعی که معمولا دوام بیشتری دارند، می‌توان به ماده‌ی چسبنده‌ی گرفته شده از مواد نفتی، پوشش‌های ساخته شده از سلوفان (ماده پلاستیکی با پایه‌ی گیاهی)، پشم شیشه، فویل فلزی، کاغذ، خرده لاستیک، پلاستیک، یا فیبر اشاره کرد.

1-     کنترل تبخیر و کاهش نیاز آبی با استفاده از خاکپوش سلولزی

امروزه با توجه به بحران آب در کشور، کشاورزی حفاظتی بر استفاده از خاکپوش‌های پوششی به منظور کاهش میزان تبخیر آب از سطح خاک زراعی تأکید دارد. این در حالی است که بافت چوب به جذب رطوبت از هوا در شب کمک کرده و رطوبت جذب شده را در طول روز به خاک بر می‌گرداند و در دسترس گیاه قرار می‌دهد و به مزایای استفاده از خاکپوش‌های پوششی می‌افزاید. کشاورزی از واشنگتن این واقعیت را در سال 1979 تجربه کرد. زمانی که بارش‌های تابستانی در این ایالت به صفر رسیده بود و وی از کاهش چشمگیر رشد درختان میوه خود به شدت نگران بود. او متوجه نقطه‌ای از باغ میوه خود می‌شود که هیزم‌های بریده شده را جمع آوری می‌کرد. هنگامی که این کشاورز به خاک اطراف و زیر این هیزم‌ها توجه می‌کند، رطوبت و حاصلخیزی خاک و همچنین جوانه‌های پراکنده علوفه نظرش را جلب می‌کند. این امر، کشاورز آمریکایی را به فکر پراکندن تکه‌های کوچک تر چوب در تمام سطح باغ انداخت و تغییر چشمگیری را در میزان رشد و کیفیت میوه‌های باغ خود مشاهده نمود. وی بر این اعتقاد بود که هر نوع پوشش اضافی، حتی سنگ، می‌تواند به جذب رطوبت کمک کند.

قرار دادن خرده چوب در سطح خاک علاوه بر این که از منظر طراحی فضای سبز مورد توجه است، نقش موثر خود را در حفظ رطوبت خاک و کنترل علف‌های هرز ثابت کرده است. خشکی خاک اطراف بذر سبب می‌شود تا جوانه زنی اتفاق نیفتد. همچنین در صورت وجود بذرهای علف هرز در خاک پس از جوانه زنی بذر، گیاهچه‌ی مورد نظر شما در خطر رقابت با گیاهان هرز قرار می‌گیرد. در صورتی که از خاکپوش سلولزی در سطح خاک استفاده کنید به راحتی مانع از تبخیر آب در دسترس بذری که کاشته‌اید خواهید شد و نیز لایه‌ای که بستر خاک را پوشانده سبب می‌شود گیاهچه‌ی علف‌های هرز امکان ظهور و دسترسی به نور خورشید را نداشته باشند و محکوم به بازگشت به خاک خواهند بود.

2-    تقویت خاک با استفاده از خاکپوش سلولزی

1-1  تقویت بافت و مواد آلی خاک

خاک‌هایی که از مزیت محتوای سلولزی برخوردارند دارای بافتی نرم و پفکی هستند که قابلیت پرورش هر نوع گیاهی را دارند. برای این منظور باید چوب را ریز خرد کنید، تحت شرایط معین تحت پوسیدگی و فعالیت ارگانیسم‌های زنده قرار دهید، سپس به نسبت مناسب با خاک سطحی مخلوط نمایید. روش تهیه و کاربردهای "کمپوست سلولزی" به طور کامل در مقاله مربوط شرح داده شده است. باید توجه داشت کشت مستقیم در کمپوست و خاکپوش سلولزی (چوب) نباید انجام شود. بلکه پس از کنار زدن خاکپوش و کشت گیاه در خاک، می‌توانید روی خاک را تا زیر اولین برگ با خاکپوش سلولزی بپوشانید. با فراهم شدن شرایط پوسیدگی و البته گذشت زمان بسیار طولانی‌تر خاکپوش نیز تجزیه خواهد شد و جز دسته مواد هوموسی خاک قرار می‌گیرد.

2-1 افزایش میکروارگانیسم‌های خاک

وجود مواد آلی در خاک، باعت افزایش میکروارگانیزم‌ها (شامل باکتری، قارچ، نماتُدها و کرم های خاکی) در خاک می‌گردد که به بهبود حاصلخیزی، بافت خاک و افزایش مواد آلی خاک کمک می‌کنند. از طرفی، وجود کرم‌های خاکی خود سبب تولید ورمی کمپوست‌ها می‌شود که یکی از بهترین کودهای کمپوست بر روی زمین است. برخی افراد هزینه زیادی را صرف خرید یا تولید ورمی کمپوست تولید شده در مزارع پرورش کرم خاکی می‌کنند این هزینه‌ها شامل هزینه‌های عملیات حمل، جمع‌آوری و پخش این کود در مزرعه نیز می‌شود. برای کاهش هزینه‌ها، به جای خرید ورمی کمپوست، بهتر است به پرورش کرم‌های خاکی در زمین خود بپردازید. کرم‌های خاکی علاقه زیادی به براده های چوب و کاهبرگ دارند و در این محیط‌ها به سرعت رشد می‌کنند. مواد اولیه تولید کمپوست‌های چوب به سرعت و در موقع نیاز به وسیله چوب خرد کن‌ها قابل تهیه هستند.

در صورتی که خرده چوب‌ها را به صورت خاکپوش روی سطح خاک پراکنده سازید به دلیل فراهم نشدن شرایط فرآیند پوسیدگی سریع، تبدیل خرده چوب به کمپوست مدت زمان طولانی‌تری خواهد داشت اما پس از گذشت زمان لازم خرده چوب‌ها توسط ارگانیسم‌های خاک تجزیه خواهند شد و به عنوان کمپوست سبب غنی شدن خاک زراعی می‌شوند.

3-     کنترل علف‌های هرز با استفاده از خاکپوش سلولزی

یکی از دلایل عمده‌ای که کار کشاورزی را طاقت فرسا می‌سازد، وجود علف‎های هرز در سطح خاک است. خاکپوش سلولزی وجود علوفه هرز را تا حدود 90% کاهش می‌دهد. 10% باقی مانده نیز ریشه‌های سستی دارند که به راحتی از خاک خارج می‌شوند. برای این منظور کافی است روی سطح خاک را در محل‌هایی که احتمال رویش علف هرز وجود دارد با لایه‌ای از خرده چوب‌ بپوشانید. لایه‌ی خاکپوش می‌تواند مانع از رسیدن نور خورشید به خاک شود و در نتیجه یا گرمای لازم برای سبز شدن بذر علف هرز فراهم نمی‌شود و یا این که اگر بذر سبز شود گیاهچه آن باید انرژی بیشتری را صرف شکافتن لایه خاک و خاکپوش نماید و در نتیجه گیاهچه ضعیف می‌شود.

4-    چگونه از خاکپوش سلولزی استفاده نماییم؟

پس از پراکندن خرده‌های چوب بر روی خاک، ممکن است تا چندین سال نیازی به پراکندن دوباره خرده‌های چوب نداشته باشید. هرچند تعداد این سال‌ها بستگی به قطر لایه اولیه خاکپوش پخش شده بر روی خاک، شرایط جوی، حفظ شدن خاکپوش در سطح و همچنین نوع خاک و گیاه دارد. همچنین بهتر است از چوب درختان سخت نظیر بلوط و... استفاده نمایید. درختانی که دارای شاخ و برگ سبز هستند به دلیل منابع فسفر و نیتروژنی که دارند میزان کربن منتشر شده از چوب را متعادل می‌کنند. بهتر است خرد کردن چوب‌ها دقیقا بعد از قطع کردن آنها از درخت انجام شود. اگر بیش از 48 ساعت از زمان قطع چوب‌ها بگذرد، کنده‌ها و شاخه‌های بریده شده شروع به تجزیه می‌کنند و با حرکت دادن آنها گرد و خاک زیادی ایجاد می‌شود که می‌تواند مشکل زا شود. بنابراین اگر از چوب‌های قدیمی استفاده می‌کنید بهتر است از ماسک استفاده نمایید. در حالی که در هنگام استفاده از چوب‌های تازه این مشکل وجود ندارد. لازم به ذکر است که در صورت استفاده از چوب‌های قدیمی حتما باید از سلامت چوب‌ها اطمینان داشته باشید زیرا استفاده از چوب‌های آلوده برای تهیه خاکپوش سبب انتشار آفات و عوامل بیماری‌زا در سطح مزرعه یا باغ می‌شود. قبل از استفاده چوب‌های قدیمی می‌توانید از سموم مجاز و مناسب استفاده نمایید.

اگر هدف شما حفاظت در برابر یخ زدگی خاک در زمستان است، هرچه از لایه ضخیم‌تری از خاکپوش استفاده کنید خاک شما در طول زمستان بهتر محافظت شده و از خطر یخ زدگی در امان می‌ماند. به منظور اصلاح خاک، برای هر خاکی به طور متوسط 6 ماه زمان نیاز است تا بسته به مهیا بودن شرایط، مواد مغذی ذرات چوب را جذب کرده و بافت خود را اصلاح نماید (در صورت مخلوط کردن با خاک). در صورتی که زمین را برای کشت سال بعد آماده می‌کنید بسته به نیاز خاک می‌توانید میزان بیشتری خرده چوب مصرف کنید. اندازه خرده‌های چوب در روند پوسیدگی اهمیت دارند اگر قصد دارید بعد از مدتی خرده‌های چوب را با خاک مخلوط کنید بهتر است چوب را تا ابعاد براده یا خاک اره ریز نمایید. توجه داشته باشید که از چوب، برگ و اعضای هر نوع درختی نمی‌توانید برای اهداف خاکپوش و کمپوست استفاده نمایید. همیشه مراقب نوع و میزان عناصری که در اثر مصرف خاکپوش و کمپوست چوب  به خاک افزوده می‌شوند باشید و حتما با آزمایش خاک تعادل عناصر مغزی خاک را برای کشت مورد نظرتان چک نمایید. هرگز از چوب، برگ و ریشه‌ی درختانی که حاوی آرسنیک، تانن و موادی از این دست هستند استفاده نکنید.

توجه کنید که خاکپوش باید به میزان مورد نیاز مطابق با هدفی که دارید استفاده شود و تا حد امکان از مخلوط کردن آن با خاک بپرهیزید زیرا خواص زراعی خاک شما از بین می‌رود.

 

امروزه استفاده از براده‌های چوب برای بهبود حاصلخیزی خاک به مرور در مناطق مختلف از قبیل مناطق شمالی و همچنین مناطق شرق و جنوب شرق و... رواج یافته است و استفاده از چوب خرد کن‌های سیار خودگردان (موتور دار) امکان تهیه براده چوب در هر زمینی با هر مساحتی را مقدور می‌سازد. آنچه مهم است کیفیت قطعات چوب خرد کن و عمر مفید دستگاه با توجه به سنگینی حجم کار دستگاه است.

منابع استفاده شده در مقاله

1-      نصراله زاده اصل، ناصر؛ دست پرچین، بیان؛ بررسی اثرات مالچ‌های مختلف در مدیریت فضای سبز شهری؛ اولین همایش توسعه پایدار فضای شهری؛ 1394.

2-      www.wikipedia.com

3-      https://www.urbangardencenter.com

4-      http://www.qsl.net/

5-      http://articles.mercola.com/