چرا زمین های کشاورزی را شخم می زنیم؟

تعریف عملیات شخم

عمل زیر و رو کردن خاک به منظور اصلاح ویژگی‌های فیزیکی آن را شخم می‌گویند. با انجام شخم، شرایط محیطی برای جوانه زدن بذر و رشد و نمو گیاه فراهم می‌شود.

شکل 1: زمین سخت یا سفت و عدم نفوذ آب و هوا در خاک به دلیل عدم اجرای عملیات شخم

پیشنهاد ما برای مطالعه بیشتر

راهنمای انتخاب و خرید بهترین تیلر کولتیواتور باغی

راهنمای انتخاب و خرید بهترین تراکتور دو چرخ باغی

12 فاکتور موثر در تعین قیمت دستگاه تیلر کولتیواتور باغی  

 کشاورزی مدرن بی نیاز از شخم زدن

ضرورت اجرای شخم

با انجام شخم، شرایط محیطی برای جوانه زدن بذر و رشد و نمو گیاه فراهم می‌شود. همچنین خاک قسمت‌های زیرین به سطح آمده و به تدریج مواد غذایی موجود در آن مورد استفاده گیاه قرار می‌گیرد. همچنین به خاک زراعی افزوده می‌گردد. هدف اصلی از اجرای شخم، شکستن مقاومت یا سختی خاک است زیرا سطح خاک به مرور زمان در اثر آبیاری، بارندگی، رفت و آمدهای افراد و دام‌ها، انجام عملیات کشاورزی سفت می‌شود. عملیات شخم و خاک ورزی را در زراعت با عملیات پی ریزی در ساختمان سازی می‌توان مقایسه کرد.

اهداف شخم

•       افزایش نفوذ پذیری خاک در نتیجه ورود بهتر آب و هوا به آن
•       افزایش خلل و فرج خاک
•       کاهش تبخیر آب در اثر قطع شدن لوله های مویین
•       زیر خاک نمودن بقایای گیاهی، ریشه علف‌های هرز، تخم و لارو حشرات مضر
•       نرم کردن خاک و عملیات تکمیلی تهیه بستر بذر که این عمملیات را خاک ورزی می‌گویند. با عملیات خاک ورزی، بستر مناسب کاشت فراهم می شود. بذر و نهال برای جوانه زنی، استقرار، رشد و نمو و تولید یک محصول رضایت بخش، نیاز به بستری مناسب دارد.

فواید شخم

•       بقایای گیاهی را زیر خاک کرده، با این عمل مواد آلی زمین افزایش می‌یابد.
•       خاک پوک شده، در نتیجه نفوذپذیری آب در خاک افزایش می‌یابد.
•       در اثر شخم نفوذ هوا در خاک زیاد می شود بنابراین فعالیت میکروارگانیسم ها افزایش می‌یابد.
•       در اثر شخم، حل شدن مواد معدنی در خاک آسان‌تر می‌شود و در نتیجه قابلیت جذب مواد معدنی به وسیله ریشه گیاهان افزایش می‌یابد.
•       نفوذ و انتشار ریشه در زمین شخم خورده بهتر صورت می گیرد.
•       ساقه‌های زیرزمینی علف‌های هرز، لارو و تخم آفات گیاهی به سطح زمین منتقل شده که این عمل باعث از بین رفتن آنها خواهد شد.

شکل 2: تخریب و فرسایش اراضی در اثر شخم در جهت نامناسب

انواع ماشین های شخم

شکل 3: نسل‌های مختلف ماشین‌های شخم

گاوآهن‌های شکافنده:

گاو آهن‌های قلمی(چیزل) و زیر شکن(اسکنه‌ای) جزء این گاو آهن‌ها هستند.

گاوآهن قلمی:

عامل خاکورز در این گاوآهن‌ها شاخه‌ها هستند. هر شاخه به نوبه خود از ساقه، تیغه و قطعات اتصال به شاسی تشکیل شده است. شاخه‌ها ممکن است از نوع نیمه ثابت یا فنردار باشند. نوع فنردار را می‌توان در زمین های سخت یا سفت به کار برد زیرا وجود فنر علاوه بر اینکه یک نوع سیستم ایمنی است، باعث ارتعاش‌هایی در شاخه می شود که به خرد شدن خاک منتهی می‌شود.

شکل 4: گاوآهن قلمی پشت تراکتوری

شکل 5: ست محور و تیغه قلمی تیلری شرکت سبزکوش نگین مناسب خاک‌های سخت، سنگلاخی و شخم عمیق

زیرشکن:

زیرشکن نوعی گاوآهن قلمی است اما با ابعاد بزرگ تر و شاخه های ثابت (غیر فنری) که می‌توان از آن برای شکستن لایه سخت استفاده کرد.

شکل 6: زیرشکن پشت تراکتوری

گاوآهن های برگردان کننده:

گاوآهن برگردان دار: گاوآهن برگردان دار متداول ترین نوع گاوآهن در ایران می‌باشد و از آنجا که دارای صفحه خاک برگردان است به این نام نامیده می‌شود.

عامل برگردان در این گاو آهن خیش نامیده می‌شود. مجموعه خیش از تیغه (سوک) عامل خاک ورز در این گاوآهن اصطلاحا پیشانی، کفش، پاشنه، و تنه تشکیل شده است. اصول کار این گاوآهن به این صورت است که تیغه موجب نفوذ خیش در داخل خاک شده و خاک شیار شخم را به صورت افقی بریده و آن را به سمت خاک برگردان هدایت می‌کند و خاک بریده شده با تیغه، به وسیله خاک برگردان، برگردانده می‌شود.

شکل 7: گاوآهن برگردان‌دار یک طرفه 3 خیش پشت تراکتوری

شکل 8: انواع گاوآهن برگرداندار تراکتور دو چرخ BCS و تیلر شرکت سبزکوش نگین

گاوآهن بشقابی:

این گاوآهن‌ها از صفحات بشقابی مقعر تشکیل شده‌اند که هریک دارای محور مستقل می‌باشند. گاوآهن بشقابی ضمن حرکت به جلو و گردش بشقاب ها به کمک وزن خود در خاک نفوذ می‌کند و سطح خاک را تا عمق معینی برش داده و برگردان می‌کنند.

شکل 9: گاوآهن بشقابی پشت تراکتوری

گاوآهن های به هم زننده خاک:

انواعی از گاو آهن‌ها خاک را برهم می‌زنند و نرم می‌کنند گاو آهن دوار گفته می‌شود.

شکل 10: گاوآهن روتیواتور تراکتور دو چرخ BCS تولید شرکت سبزکوش نگین

انتخاب ماشین شخم

برای شخم زدن زمین زراعی برحسب اندازه، ابعاد، جنس، شیب، شرایط رطوبتی خاک، نوع گیاه و روش‌های کشت ماشین مورد نظر هم فرق می‌کند.

برای اراضی متوسط به امکانات و شرایط منطقه توجه کنید:

•       در اراضی شالیزار، تیلر و تراکتور باغی با چرخ پره‌ای را پیشنهاد دهید.
•       برای تعیین تعداد خیش گاوآهن یا عرض کار، به قدرت موتور تراکتور توجه کنید.
•       برای اراضی متوسط آبی تراکتور باغی با گاوآهن یک یا دو خیشه انتخاب کنید.
•       در اراضی بزرگ، به دیم یا آبی بودن زراعت توجه کنید.
•       برای شخم پاییزه دیم، گاوآهن قلمی (چیزل) را مورد استفاده قرار دهید.
•       برای عملیات شخم در زمان آیش، از پنجه غازی استفاده کنید.
•       در صورت سنگلاخی بودن زمین از کولتیواتور با ساق فنری استفاده کنید.
•       برای زمین های دارای لایه سخت یا سخت لایه، تراکتورهای پرقدرت با دنباله بند زیرشکن را انتخاب کنید.
•       در سایر اراضی گسترده آبی، گاوآهن‌های برگردان دار را انتخاب کنید.
•       برای اراضی بزرگ اما دارای چمن یا بقایای زیاد، گاوآهن بشقابی از نوع دو طرفه انتخاب کنید.
•       برای اراضی آبی خیلی بزرگ تراکتور پرقدرت با گاوآهن کششی با تعداد خیش بیشتر ترجیحا پیشنهاد دهید.
•       برای زمین های سبک یا زمین هایی که کشت قبلی آنها، گیاهان غده ای (چغندر قند، سیب زمینی) بوده است، استفاده از دیسک های سنگین یا گاوآهن قلمی با ساق بلند را انتخاب کنید.
•       در صورتی که خاک سنگین باشد، از گاوآهن با صفحه برگردان دارای انحنای بیشتر استفاده کنید.
•       در صورت موجود بودن ماشین خاک ورز مرکب در اراضی متوسط و یا بزرگ استفاده از این ماشین بهترین انتخاب است.

زمان مناسب شخم

زمان انجام شخم به عوامل مختلفی مانند شرایط خاک، نوع گیاه، فصل کاشت و شرایط اقلیمی بستگی دارد. بنابراین کشاورز هر زمانی نمی‌تواند عملیات شخم را انجام دهد. اگر عملیات شخم از نظر زمان و عمق به طور دقیق انجام نشود نه تنها اهداف شخم تأمین نمی‌شود، بلکه در شرایطی ممکن است خرابی بستر کشت را در پی داشته باشد.

تأثیر شرایط خاک بر زمان اجرای شخم:

 شرایط خاک بیش از هرچیزی در تعیین زمان شخم مؤثر می‌باشد. شخم را فقط زمانی بایستی اجرا کرد که رطوبت زمین در حد گاورو باشد. گاورو یک اصطلاح قدیمی در فرهنگ غنی ایرانیان می‌باشد. در زمان گاورو رطوبت خاک نه آنقدر زیاد است که به ادوات بچسبد و نه آنقدر کم است که در اجرای شخم مشکل ایجاد کند. اجرای شخم در وضعیت رطوبتی بیش از حد گاورو، ضمن ایجاد مشکل، باعث می شود کلوخه های ورقه ای در سطح زمین ایجاد شود.

تأثیر عوامل آب و هوایی بر زمان اجرای شخم:

شخم بایستی در شرایط آب و هوایی مناسب انجام شود. مقدار بارندگی کم تأثیری در رطوبت خاک ندارد، اما سطح زمین را خیس کرده باعث بکسوات چرخ های تراکتور می شود که اجرای عملیات مناسب شخم را مختل می‌کند.

نوع گیاه و فصل کاشت:

همان طور که می‌دانید گیاهان را درفصل‌های مختلفی می‌توان کاشت. وقتی برداشت محصول قبلی در تابستان و کاشت محصول بعدی در بهار سال آینده باشد، کشاورز فرصت زیادی برای اجرای عملیات شخم دارد.

شخم پاییزه فرصت خوبی برای نفوذ آب و هوا به داخل خاک را فراهم کرده و در اثر سرمای زمستان و بروز یخبندان در درون خاک بسیاری از آفات کنترل می‌شوند. بدیهی است که در صورت احتمال فرسایش، نه تنها شخم پاییزه انجام نمی‌شود. بلکه با باقی گذاشتن بقایای محصول یا کاشت گیاهان خاص از فرسایش سطح خاک پیشگیری می‌نمایند. در شرایطی که فاصله برداشت محصول قبلی و کاشت گیاه جدید کم باشد، بایستی به محض برداشت محصول و قبل از آنکه رطوبت مزرعه در اثر تابش خورشید تبخیر گردد، اقدام به اجرای شخم نمود.