اصول کم آبیاری در باغات میوه – بخش سوم

کم ‌آبیاری در گونه‌های مختلف درختان میوه از نظر مدیریتی، متفاوت بوده و تأثیرات مختلفی را بر روی خصوصیات کمی و کیفی درخت و محصول آن خواهد گذاشت.

مدیریت کم‌آبیاری در درختان میوه هسته‌دار

درختان میوه هسته‌دار دارای سه مرحله رشد هستند. مرحله اول که مرحله تقسیم سلولی است. در این مرحله رشد میوه سریع می‌باشد. مرحله دوم که مرحله سخت شدن هسته است رشد میوه کند می‌شود. مرحله سوم که مرحله افزایش حجم میوه بوده و مرحله بزرگ و آبدار شدن آن می باشد (شکل 1). این درختان در مراحل رشد سریع میوه (مرحله اول و مرحله سوم) به تنش آبی بسیار حساس می‌باشند و در این مرحله نیاز به آبیاری کامل دارند. رشد میوه در مرحله اول حاصل تقسیم سلولی سریع و طویل شدن سلولی با سرعتی کمتر از تقسیم شدن سلول است. رشد میوه در مرحله سوم در اثر طویل شدن سلول‌های موجود است. مرحله دوم رشد میوه کند است و میوه برای جذب مواد غذایی با شاخه‌ها و برگ‌ها رقابت نمی‌کند. در این زمان شاخه‌ها به سرعت رشد می‌کنند و گسترش تاج به حداکثر خود می‌رسد. مرحله دوم رشد میوه فرصتی را فراهم می‌کند تا بتوان قدرت رشد درخت را با آبیاری محدود بدون آسیب به رشد میوه کاهش داد. این کار فایده دیگری نیز دارد و کم‌آبیاری، تاج درخت را کوچک تر می‌کند و تاج کوچک تر منجر به افزایش نفوذ نور شده و جوانه‌های میوه‌ده برای سال بعد افزایش می‌یابد. بنابراین در درختان میوه هسته‌دار با توجه به زمان رسیدن میوه، کم آبیاری در دو مرحله شامل مرحله دوم رشد میوه (مرحله سخت شدن هسته) و نیز در دوره پس از برداشت انجام می‌شود. در دوره رشد سریع میوه (مرحله اول) و مرحله بزرگ و آبدار شدن آن (مرحله سوم رشد میوه) که دوره بحرانی به تنش آبیاری است باید آبیاری به طور کامل و براساس نیاز آبی انجام شود.

کسب موفقیت در مدیریت کم‌آبیاری تنظیم شده در درختان هسته‌دار بستگی به مراحل فنولوژیکی رشد، زمان رسیدن میوه (زودرس، متوسطرس یا دیررس بودن)، شرایط اقلیمی، نوع سیستم آبیاری و نوع خاک (بافت و عمق خاک) دارد. در شکل 2 مراحل رشد میوه در درختان میوه هسته‌دار به تفکیک زودرس یا دیررس بودن میوه نشان داده شده است.

شکل 2 مراحل رشد میوه و شاخساره در درختان میوه هسته‌دار با منحنی رشد سیگموئید دوگانه به تفکیک زودرس یا دیررس بودن میوه

1-       مدیریت کم‌آبیاری برای درختان هلو و شلیل

کم‌آبیاری به میزان 35 درصد تبخیر و تعرق در مرحله دوم رشد میوه (مرحله سخت شدن هسته) در ارقام دیررس و یا در زمان پس از برداشت در ارقام زودرس، بدون اینکه در میزان محصول و اندازه نهایی میوه و یا تشکیل گل و میوه در سال بعد، تأثیر معنی‌داری داشته باشد، باعث ذخیره آب تا بیش از 22 درصد در خاک‌های کم‌عمق و تا 35 درصد در خاک‌های عمیق می‌شود. با این وجود، کم‌آبیاری در یک دوره سه ساله با کاهش اندازه درخت بر محصول اثرگذار خواهد بود. محدود کردن آبیاری پس از برداشت در ارقام زودرس، باید به دقت مدیریت شود تا از کاهش تشکیل گل و میوه در سال بعد اجتناب گردد. همچنین تنک میوه باید مورد توجه قرار گیرد.

ارقام هلویی که برای مصارف صنعتی در نظر گرفته می‌شوند را می‌توان تحت شرایط کم‌آبیاری تنظیم شده مدیریت کرد. به این منظور در مرحله دوم و سوم رشد میوه به ترتیب به میزان 40 و 70 درصد گیاهان شاهد آبیاری انجام می‌شود. این روش آبیاری اثری بر کیفیت میوه نخواهد داشت و حتی منجر به افزایش محتوای قند میوه نیز می‌شود.

کم‌آبیاری شدید در دوره پس از برداشت، رشد رویشی و محصول درخت هلوی بالغ را محدود می‌کند. میوه‌های تحت مدیریت کم‌آبیاری تنظیم شده ویتامین  Cو کارتنوئیدهای (رنگدانه)کمتری دارند، درحالیکه مقدار فنولیک‌ها به ویژه آنتوسیانین‌ها و پروسیانیدین‌ها افزایش می‌یابد.

منحنی‌های رشد شاخساره و میوه هلو در شکل 3 و 4 ارائه شده است.

شکل 3 منحنی رشد میوه و شاخساره در هلو

شکل 4 منحنی‌های رشد شاخساره و میوه هلو در شرایط آبیاری کامل

زمان رسیدن میوه‌های هسته‌دار با توجه به گونه و رقم از اوایل خرداد تا اوایل مهر متغیر می‌باشد. برای مثال، ارقامی از هلو که در خرداد ماه تا اوایل تیر ماه می‌رسند که جزء ارقام زودرس محسوب می‌شوند و ارقامی که در اواخر مرداد ماه و شهریور ماه برداشت می‌شوند جزءارقام دیررس هستند.

ارقام زودرس هلو

مرحله سخت شدن هسته (مرحله دوم رشد میوه) در ارقام زودرس دوره کوتاهی است، بنابراین در این ارقام کم‌آبیاری در این مرحله امکان‌پذیر نمی‌باشد و نبایستی تا قبل از برداشت میوه تنش آبی به درختان وارد شود، زیرا باعث کاهش اندازه و کیفیت میوه خواهد شد، ولی بعد از برداشت می‌توان در مصرف آب با اعمال کم‌آبیاری صرفه‌جویی نمود. در ارقام زودرس، رشد قابل ملاحظه‌ی درخت بعد از برداشت محصول صورت می‌گیرد. کم‌آبی در این زمان نیاز به هرس را در هلو کاهش و تراکم گل برای سال آینده را افزایش خواهد داد، اما تعداد میوه‌های دوقلو نیز افزایش می‌یابد. در صورت در دسترس بودن آب آبیاری، بهترین استراتژی این است که بعد از برداشت محصول با کاهش 40 تا 80 درصد نیاز آبی گیاه تا آخر فصل در مصرف آب صرفه‌جویی شود.

برای جلوگیری از تنش شدید آبی به گیاهان، اندازه‌گیری پتانسیل آبی گیاه با دستگاه پمپ فشار روش مناسبی است. پتانسیل آب گیاه (در تنه) بایستی بالای 20- بار قرار گیرد. تنش آبی و نوسانات آبیاری یا آبیاری نامنظم (آبیاری زیاد بعد از بروز یک دوره تنش کم‌آبی) منجر به بروز عارضه فیزیولوژیکی شکاف میوه و شکاف هسته خواهد شد (شکل 5 چپ). تفاوت زیادی بین ارقام از نظر بروز این اختلال فیزیولوژیک وجود دارد. به‌طوری که ناهنجاری فیزیولوژیکی شکسته شدن هسته در ارقام زودرس بیشتر از ارقام میان رس و دیرس اتفاق می‌افتد. شکاف هسته در ارقام زودرس هلو بیشتر اتفاق می‌افتد و این عارضه در اثر تنش آبی در مرحله سخت شدن هسته و به دنبال آن آبیاری زیاد، منجر به رشد زیاد و بزرگ شدن سلول‌ها در مرحله رشد سریع میوه (مرحله سوم) شده و شکاف میوه و شکسته شدن هسته اتفاق می‌افتد. همچنین تنش‌های آبی و گرما در اواخر تابستان اگر با زمان توسعه جوانه گل برای فصل بعد همزمان باشد، منجر به بروز نقص فیزیولوژیکی از جمله دو قلویی می‌شود (شکل 5 راست). مرحله بحرانی برای به حداقل رساندن این خسارت‌های فیزیولوژیکی اواخر مرداد تا اوایل شهریور است که برچه‌ها (کارپل‌ها) در جوانه‌های گل در حال شکل‌گیری هستند، بنابراین در شرایط کم‌آبی، کاهش آبیاری از اواسط مرداد تا اواسط شهریور نبایستی شدید باشد. در صورتی که می‌توان کم‌آبیاری بیشتری را در اواخر خرداد تا اواخر تیر ماه در این ارقام اعمال نمود.

شکل 5 چپ: اثر تنش آبی در شکاف میوه هلو. راست: اثر تنش آبی و گرما در دوقلویی میوه هلو

ارقام دیررس هلو

در ارقام دیررس، آبیاری بعد از برداشت را می‌توان بدون بروز مشکل فیزیولوژیک در میوه‌های سال بعد کاهش زیادی داد یا حتی قطع  کرد. و معمولا عوارض فیزیولوژیکی شکاف در میوه و دوقلویی در فصل بعد دیده نمی‌شود. در شرایط تنش شدید کم‌آبی ممکن است مجبور به کاهش آبیاری در شرایط قبل از برداشت بود که کاهش اندازه میوه را در پی دارد اگر چه ممکن است مواد جامد محلول در اثر تنش بیشتر شود، ولی تنش خشکی اندازه میوه را کاهش خواهد داد. تحقیقات نشان داده است که مرحله سوم رشد میوه حساسیت بیشتری به کم‌آبی در مقایسه با مرحله دوم دارد، بنابراین برای کاهش اثرات کم‌آبی در ارقام دیررس بایستی کم‌آبیاری در مرحله دوم رشد میوه صورت گیرد و در مرحله سوم، 6-4 هفته قبل از برداشت بایستی آبیاری کامل انجام شود. در شکل 6 منحنی رشد میوه در ارقام زودرس و دیر رس مقایسه شده‌اند. دوره مرحله دوم رشد میوه هلو در ارقام زودرس دو هفته و در ارقام دیررس شش هفته است که امکان اعمال مدیریت کم‌آبیاری را فراهم می‌سازد.

شکل 6 منحنی رشد میوه هلو در ارقام زودرس و ارقام دیررس

در ارقام دیررس می‌توان در مرحله دوم رشد میوه (مرحله سخت شدن هسته) که حدود 5 4 هفته بعد از تشکیل میوه است و حساسیت به تنش آبی در این دوره کمتر است، با اعمال مدیریت کم‌آبیاری در حدود 40 تا 60 درصد نیاز آبی در مصرف آب صرفه‌جویی نمود. همچنین در دوره پس از برداشت محصول می‌توان با مدیریت صحیح کم‌آبیاری در مصرف آب صرفه‌جویی نمود. مرحله بعد از برداشت در ارقام دیررس که همزمان با تشکیل و تکامل جوانه‌های گل است، حساسیت بیشتری به تنش آبی در مقایسه با ارقام زودرس دارد و بهتر است که در این مرحله حدود 70 تا 80 درصد نیاز آبی درختان در ارقام دیررس تامین شود. ارقام هسته چسبیده هلو اگر در اواخر مرحله اول و یا اوایل مرحله دوم (سخت شدن هسته) دچار تنش شدید آبی شوند و پس از آن آبیاری کامل انجام شود، احتمال شکسته شدن هسته در زمان برداشت محصول وجود دارد. خرد شدن هسته یک عارضه فیزیولوژیکی است، بنابراین در این ارقام نباید تنش شدید اعمال شود.

2-      مدیریت کم‌آبیاری در درختان زردآلو

در زردآلو کم‌آبیاری تنظیم شده را می‌توان به عنوان یک روش عملی برای کشت زردآلو در نواحی که منابع آب دچار محدودیت است، به کار برد، اما کم‌آبیاری ثابت در سراسر فصل رشد میزان تولید و رشد رویشی را محدود می‌کند. در درختان زردآلو می‌توان تنش آبی را در اواسط رشد میوه (مرحله دوم) اعمال نمود. در ابتدای رشد میوه (مرحله اول) و در طی مرحله رشد سریع میوه (مرحله سوم) انجام آبیاری کامل ضروری است. تنش شدید آبی در مرحله بعد از برداشت محصول منجر به ریزش جوانه‌ها و نیز کاهش گلدهی و عملکرد سال بعد می‌شود، بنابراین در باغ‌های زردآلو نباید تنش شدید آبی و شرایط خشکی بعد از برداشت اعمال شود.

3-      مدیریت کم آبیاری در درختان گیلاس و آلبالو

درختان گیلاس و آلبالو به دلیل زودرس بودن محصول رشد سریع میوه تا زمان برداشت ادامه دارد و مرحله دوم رشد میوه (سخت شدن هسته) خیلی کوتاه است و امکان اعمال مدیریت کم‌آبیاری در این مرحله وجود ندارد، بنابراین در ارقام گیلاس و آلبالو بایستی از زمان تشکیل میوه تا قبل از برداشت محصول آبیاری به صورت کامل انجام شود، اما در مرحله بعد از برداشت به جز زمان تشکیل جوانه‌های گل (در اوایل مرداد ماه) می‌توان با مدیریت صحیح کم‌آبیاری در مصرف آب صرفه‌جویی نمود. در شکل 7 الگوی رشد میوه گیلاس و آلبالو آمده است.

شکل 7 الگوی رشد میوه گیلاس و آلبالو

کم‌آبیاری پس از برداشت در مورد ارقام زودرسی به کار می‌رود که فصل رشد پس از برداشت محصول آنها 90 تا 120 روز طول بکشد، زیرا ممکن است در کاهش رشد رویشی و نهایتاً کاهش هزینه هرس در گونه‌هایی نظیر هلوی زودرس و گیلاس که به رشد رویشی خود بعد از برداشت میوه ادامه می‌دهند، موثر باشد. تحقیقات نشان داده‌اند که درختان گیلاس تحمل متوسطی به تنش آبی در مرحله دوم و بعد از برداشت دارند و می‌توان میزان آبیاری را در مرحله پس از برداشت گیلاس تا 50 درصد کاهش داد. لازم به ذکر است واکنش ارقام مختلف به تنش آبی متفاوت است برای مثال در گیلاس رقم نیواستار[1] در مرحله بعد از برداشت تأثیر منفی بر کیفیت محصول از نظر سفتی بافت و مواد جامد محلول در فصل رشد بعدی دارد. همچنین تنش آبی بر تشکیل میوه و میزان محصول تأثیر منفی دارد، بنابراین از تنش شدید آبی در مرحله بعد از برداشت بایستی خودداری نمود. اما در رقم سامیت[2] بدون کاهش معنی‌دار عملکرد می‌توان در مرحله پس از برداشت آبیاری را به میزان 50 درصد نیاز آبی کاهش داد.

تحقیقات نشان داده‌اند کم‌آبیاری از مرحله سخت شدن هسته (مرحله دوم) تا زمان برداشت (مرحله سوم) در آلبالو، مواد جامد محلول و رنگ میوه را افزایش می‌دهد. به علت کوتاه بودن زمان سخت شدن هسته بهتر است کم‌آبیاری به منظور صرفه‌جویی در مصرف آب در مرحله بعد از برداشت محصول به میزان 30 تا 47 درصد نیاز آبی درخت انجام گیرد تا در مصرف آب به میزان 38 تا 50 درصد صرفه‌جویی شود.

در ارقامی که برای تازه‌خوری استفاده می‌شوند، عدم کاهش اندازه میوه مهم است، بنابراین باید از تنش آبی در مرحله اول و سوم اجتناب شود، ولی برای ارقامی که به منظور فرآوری استفاده می‌شوند، این حساسیت کمتر است.

4-      مدیریت کم‌آبیاری در درختان آلو و گوجه

درختان گوجه بایستی در زمان شروع رشد سریع میوه (حدود اوایل خرداد) آبیاری کامل شوند، اما بعد از این مرحله درختان تحمل بیشتری به تنش آبی داشته و می‌توان با اعمال کم‌آبیاری تنش آبی کمی به درختان گوجه وارد نمود بدون آنکه تأثیر معنی‌داری در کاهش عملکرد، وزن و اندازه میوه و ریزش میوه داشته باشد. تنش شدید آبی در مرحله توسعه میوه و به دنبال آن آبیاری زیاد منجر به بروز ترکیدگی و شکاف میوه‌ها می‌شود. بعد از برداشت نیز می‌توان تنش آبی کمی به درختان وارد نمود و درمصرف آب صرفه‌جویی کرد، ولی تنش شدید منجر به ریزش برگ‌ها خواهد شد. محدود کردن آبیاری در زمان پس از برداشت صرفنظر از اثرات سؤ آن در دراز مدت، می‌تواند در باغ‌های تجاری که دچار کمبود آب آبیاری هستند، به عنوان ابزاری برای کنترل رشد رویشی به کار رود. رشد شاخساره و میوه در آلو تحت آبیاری کامل در شکل 8 نشان داده شده است.

شکل 8 رشد شاخساره و میوه در آلو تحت شرایط آبیاری کامل